موضوع: اختلالات اضطرابی
نویسنده: محمد امیدی فرد
اختلال اضطرابی ناشی از مواد
این اختلال نتیجه مستقیم مصرف مواد سمی است، موادی نظیر داروهای مورد سوء مصرف، داروهای تجویز شده، سموم، الکل، و بسیاری از مواد دیگر.
همه گیر شناسی
اختلال اضطرابی ناشی از مواد، اختلال شایعی است، اعم از اینکه در نتیجه مصرف مواد اصطلاحاً تفریحی یا در نتیجه مصرف داروهای نسخهای ایجاد شده باشد.
سبب شناسی
انواع و اقسام مواد و داروها می توانند علائم اضطرابی ای تولید کنند که شبیه هر یک از اختلالات اضطرابی DSM-IV-TR باشد. مقلدهای سمپاتیک (مثل آمفتامین، کوکایین، و کافئین) را بیش از همه به ایجاد علائم اختلالات اضطرابی ربط داده اند، اما بسیاری از مواد سروتونرژیک (نظیر لیسرژیک اسید دی اتیل آمید [LSD] و متیلن دی اکسی متامفتامین [MDMA]) هم می توانند سندرم های اضطرابی مزمن و نیز حاد را در مصرف کنندگان ایجاد کنند. انواع و اقسام داروهای نسخه ای را نیز به تولید علائم اختلالات اضطرابی در افراد آسیب پذیر ربط داده اند.
تشخیص
طبق ملاک های تشخیصی DSM-IV-TR در مورد اختلال اضطرابی ناشی از مواد، لازم است اضطراب، حمله های پانیک (هول)، وسواس فکری یا وسواس عملی به صورت برجسته و چشمگیر وجود داشته باشد (جدول 3). بنا بر رهنمودهای DSM-IV-TR این علائم باید در حین مصرف ماده مورد نظر یا در عرض یک ماه پس از قطع مصرف آن به وجود آمده باشد. با این حال DSM-IV-TR از بالینگر می خواهد که با قضاوت بالینی خود ببیند آیا میان مصرف ماده و علائم اضطرابی ارتباطی هست یا نه؟ در ساختار یان تشخیص ذکر ماده مورد نظر (مثلاً کوکائین)، ذکر وضعیت مصرف آن در شروع اضطراب (مثلاً مسمومیت)، و ذکر الگوی علامتی معین آن (مثلاً حملات پانیک) گنجانده شده است.
خصائص بالینی
خصایصی که به این اختلال منتسب کرده اند، در مورد هر ماده فرق می کند. حتی دو سه بار مصرف محرک های روانی هم می تواند در برخی افراد به تولید علائم اضطرابی بینجامد. همراه با علائم اختلالات اضطرابی، وضعیت شناختی فرد نیز از نظر درک مطلب، محاسبه، و حافظه ممکن است مختل شود. نقایص شناختی مذکور در صورت قطع مصرف ماده مورد نظر معمولاً بازگشت پذیر خواهد بود.
تقریباً هر که الکل می خورد، حداقل چند بارش را برای تخفیف اضطراب و از همه بیشتر، اضطراب در جمع مصرف کرده است. حال آنکه از دیگر سو، در مطالعات دقیقاً کنترل شده معلوم گشته که الکل اثر واحدی بر اضطراب ندارد و جنسیت، مقدار مصرف الکل، و نگرش های فرهنگی فرد به طرز چشمگیری بر آن اثر می گذارد. با این حال اختلالات مصرف الکل و سایر اختلالات مرتبط با مواد به طور شایعی با اختلالات اضطرابی رابطه دارند. اختلالات مصرف الکل در میان بیماران دچار اختلال پانیک چهار برابر، در میان بیماران دچار اختلال وسواسی ـ جبری حدود سه و نیم برابر، و در میان بیماران دچار هراس دو و نیم برابر شایع تر از جمعیت عمومی است. داده های گزارش شده در چندین مطالعه حاکی از آن است که کم بُنیگی وراثتی مربوط به اختلالات اضطرابی و نیز اختلالات مصرف الکل ممکن است در برخی خانواده ها با هم به ارث برسد.
تشخیص افتراقی
تشخیص افتراقی این اختلال عبارت است از اختلالات اضطرابی اولیه، اختلال اضطرابی ناشی از بیماری طبی عمومی (که بیمار به خاطر آن داروی مورد نظر را دارد مصرف میکند)، و اختلالات خلقی که در بسیاری از موارد با علائم اختلالات اضطرابی همراهاند. به ویژه در برخی بخش های فوریت (اورژانس) شهری، اختلالات شخصیت و تمارض را هم در تشخیص افتراقی باید منظور کرد.
سیر و پیش آگهی
در کل، سیر و پیش آگهی این اختلال به کنار گذاشتن ماده مسبب و توان درازمدت بیمار در محدود کردن مصرف آن بستگی دارد. اثرات اضطراب زای اکثر مواد برگشت پذیر است. هر گاه با قطع مصرف ماده مورد نظر اضطراب برطرف نشد، بالینگر باید در تشخیص خود تجدیدنظر کند یا این احتمال را در نظر بگیرد که نکند ماده مزبور صدمه مغزی غیر قابل برگشتی ایجاد کرده است.
جدول 3 ـ ملاک های تشخیصی DSM-IV-TR مربوط به اختلال اضطرابی ناشی از مواد
الف) اشکال برجسته اضطراب، حمله پانیک، وسواس فکری یا وسواس عملی وجه غالب تصویر بالینی باشد.
ب) با توجه به سابقه، معاینه جسمی، یا یافته های آزمایشگاهی شواهدی به نفع (1) یا (2) وجود داشته باشد:
(1) علائم ذکر شده در ملاک الف در حین مسمومیت با ماده ای یا ترک آن، یا در عرض یک ماه پس از این دو پیدا شده باشد.
(2) مصرف دارو ارتباطی علّی با علائم مزبور داشته باشد.
پ) علائم مزبور را اختلال اضطرابی ای که ناشی از مواد نباشد، بهتر توجیه نکند. دلیل آنکه این علائم با اختلال اضطرابی غیر ناشی از مواد بهتر توجیه می شود، از این قرار است: علائم، پیش از شروع سوء مصرف ماده یا مصرف دارو پیدا شده باشد؛ به مدت قابل توجهی (مثلاً حدود یک ماه) پس از خاتمه ترک حاد آن ماده یا مسمومیت شدید با آن ادامه یافته باشد؛ از آنچه با توجه به نحوه مصرف ماده، مدت این کار، یا مقدار آن انتظار می رود، به میزان قابل ملاحظه ای بیشتر باشد؛ یا شواهد دیگری در کار باشد حاکی از آنکه اختلال اضطرابی مستقلی وجود دارد که ناشی از مواد نیست (مثلاً سابقه حملات عود کننده ای بدون ارتباط با مواد وجود داشته باشد).
ت) علائم مزبور صرفاً در سیر دلیریوم پیدا نشده باشد.
ث) علائم مزبور به لحاظ بالینی رنج و عذابی چشمگیر ایجاد کرده باشد یا کارکردهای اجتماعی، شغلی، یا سایر کارکردهای مهم فرد را به نحو قابل توجهی مختل ساخته باشد.
نکته: این تشخیص را تنها زمانی می شود به جای تشخیص مسمومیت با یک ماده یا ترک آن مطرح کرد که علائم اضطرابی از آنچه معمولاً با سندرم مسمومیت یا ترک همراه است، بسیار بیشتر و نیز به قدری شدید باشد که توجه مستقل بالینی به آنها موجه باشد.
کد گذاری کنید: اختلال اضطرابی ناشی از [فلان ماده]:
(الکل؛ آمفتامین [یا مواد شبه آمفتامینی]؛ کوکایین؛ توهمزا؛ استنشاقی؛ کافئین؛ کانابیس؛ فن سیکلیدین [یا مواد شبه فن سیکلیدینی]؛ مواد رخوت زا، خواب آور، اضطراب زدا؛ سایر مواد [یا مواد ناشناخته].
معین کنید کدام حالت است:
با اضطراب فراگیر: وقتی است که اضطراب یا نگرانی مفرط راجع به چند واقعه یا فعالیت، وجه غالب تظاهر بالینی است.
با حملات پانیک (هول): وقتی است که حمله های پانیک، وجه غالب تظاهر بالینی است.
با علائم وسواسی ـ جبری: وقتی است که وسواس فکری یا عملی، وجه غالب تظاهر بالینی است.
با علائم هراسی: وقتی است که علائم هراس گونه، وجه غالب تظاهر بالینی است.
معین کنید کدام است:
با شروع در حین مسمومیت: وقتی است که ملاک های مربوط به مسمومیت با ماده ای وجود دارد و علائم نیز در حین این سندرم مسمومیت پیدا نشده است.
با شروع در حین ترک: وقتی است که ملاک های ترک ماده ای وجود دارد و علائم نیز در حین این سندرم ترک یا اندکی پس از آن پیدا شده است.
درمان
درمان اصلی اختلال اضطرابی ناشی از مواد کنار گذاشتن ماده مسبب است. سپس اگر آن ماده، دارویی بود که به دلایل طبی مصرف می شد، باید به یافتن درمان جایگزین دیگری پرداخت؛ اگر فرد از طریق محیط در معرض آن ماده واقع می شد، باید به محدود ساختن مواجهه بیمار با آن پرداخت؛ یا باید آن اختلال مرتبط با مواد را که زمینه ساز مصرف آن ماده بوده است، درمان کرد. اگر با قطع مصرف آن ماده هم علائم اضطرابی همچنان برقرار بود، ممکن است استفاده از روان درمانی یا دارودرمانی برای درمان آنها لازم شود.
